[ Pobierz całość w formacie PDF ]
(między myśliwymi i zbieraczami, rolnikami i hodowcami bydła, gospodarką rolną i miejskim rzemiosłem, rzemiosłem i przemysłem itd.).2S Endogeniczny wzrost wiedzy jest zatem warunkiem koniecznym społecznej ewolucji. Ale dopiero kiedy powstaną nowe ramy instytucjonalne, za pomocą nagromadzonego potencjału poznawczego można zająć się dotychczas nie rozwiązanymi problemami, czego wynikiem jest wzrost sił wytwórczych. Tylko w tym sensie można bronić twierdzenia, że dawna formacja społeczna nie ginie, a nowe wyższe stosunki produkcji nie zajmują jej miejsca, "zanim w łonie starego społeczeństwa nie dojrzeją materialne warunki ich istnienia"37. Na podstawie powyższych rozważań mnjpmv nrr\(tm)ivn- ra pozwalałaby uporządkować materiał historyczny zgodnie z logiką rozwoju. Spotykamy się z propozycjami pe-riodyzacji, których podstawą są główne surowce, będące przedmiotem obróbki (od kamienia, brązu i żelaza aż do współczesnych tworzyw sztucznych), albo najważniejsze wykorzystywanie zródła energii (od ognia, wody i wiatru aż do energii atomowej i słonecznej). Ale próba wykrycia w takich szeregach jakiegoś wzorca rozwoju prowadzi natychmiast do technik obróbki i eksploatacji naturalnych zasobów. Wzorzec taki narzuca się rzeczywiście w przypadku historii techniki.38 W każdym razie rozwój techniczny można interpretować tak, jak gdyby ludzie rzutowali kolejne podstawowe elementy kręgu funkcji działania celowo-racjonalnego, który pierwotnie sprzężony jest z ludzkim organizmem, na płaszczyznę techniki i w ten sposób sami uwalniali się od odnośnych funkcji - najpierw od funkcji spełnianych przez aparat ruchowy (ręce i nogi), potem od funkcji spełnianych przez ludzkie ciało jako zródło energii, wreszcie od funkcji spełnianych przez aparat zmysłowy (oczy, uszy, skóra) i mózg. Można oczywiście sięgnąć poza płaszczyznę historii techniki do historii rozwoju (modele natury - Moscovici). W odniesieniu do takiego rozwoju poznania Piaget wskazał uniwersalny szereg następujących po sobie etapów rozwoju na płaszczyznie ontogenetycznej - od myślenia preoperacjonalne-go przez myślenie końkretno-operacjonalne do myślenia formalno-operacjonalnego. Historia techniki byłaby związana z wieloma skokami ewolucji społecznej za pośrednictwem ewolucji obrazów świata, ten związek zaś można by ,z kolei wyjaśnić przez wskazanie formalnych struktur myślenia, które model ontogenetyczny, dostarczony przez psychologię poznania i gruntownie zba- i następujących po sobie zgodnie z logiką rozwoju sposobów produkcj i.41 W społeczeństwach prymitywnych organizacja pracy i dystrybucji opiera się na stosunkach pokrewieństwa; nie ma prywatnego dostępu do natury i środków produkcji (sposób produkcji charakterystyczny dla wspólnoty pierwotnej). We wczesnych kulturach wyższych Mezopotamii, Egiptu, starożytnych Chin, Indii i Ameryki występuje forma państwowej, zarządzanej przez duchowieństwo, wojskowych i biurokrację, własności ziemi, która nakłada się na pozostałości wiejskiej własności gminnej (tak zwany azjatycki sposób produkcji). W Grecji, Rzymie i innych społeczeństwach śródziemnomorskich prywatny właściciel ziemi łączy pozycję despotycznego pana niewolników i robotników najemnych w ramach gospodarki domowej z pozycją wolnego obywatela w politycznych wspólnotach miejskich albo państwowych (antyczny sposób produkcji). W średniowiecznej Europie panowanie feudalne opiera się na prywatnej wielkiej własności ziemskiej, podzielonej między wielu pojedynczych posiadaczy, przy czym ci ostatni pozostają w wielorakich politycznych i zarazem ekonomicznych stosunkach zależności (aż do poddaństwa) wobec feudała (feudalny sposób produkcji). W kapitalizmie wreszcie siła robocza staje się towarem, tak iż zależność bezpośrednich producentów od właścicieli środków produkcji zagwaran^ towana jest prawnie przez instytucję umowy o pracę, a ekonomicznie przez rynek. W badaniach antropologicznych i historycznych stosowanie tego schematu napotyka trudności. Chodzi mianowicie o problem form mieszanych i przejściowych: tylko w niewielu przypadkach ekonomiczna struktura określonego społeczeństwa pokrywa się z jednym tylko sposobem produkcji; zarówno przenikanie się kultur, jak' podboje zbiorowe, nie mające żadnych roszczeń analitycznych? Jeśli jest to samodzielny sposób produkcji, to czy charakteryzuje on uniwersalny etap rozwoju? Jeśli tak, to czy etap ten osiągnęło tylko społeczeństwo średniowiecznej Europy, czy, innymi słowy, feudalizm to zjawisko jedyne w swoim rodzaju, czy też etap feudalizmu osiągnęły również inne wyższe kultury? d) Wiąże się z tym kolejne zagadnienie, mianowicie jak można odróżniać wyższe kultury archaiczne od rozwinię tych? Wyodrębnianie się społecznych systemów cząstko wych i wzrost rozwarstwienia zachodzą w ramach tej sa mej politycznej organizacji klasowej. Oczywiście we wszy stkich wyższych kulturach o znacznych osiągnięciach ewo lucyjnych dokonała się wyrazna strukturalna zmiana obrazu świata - przejście od mitologiczno-kosmogonicz- nego obrazu świata do obrazu świata zracjonalizowanego w formie kosmologicznych etyk. Ta zmiana dokonała się między VIII a III stuleciem w Chinach, Indiach, Palesty nie i Grecji.49 Jak można ją wyjaśnić z punktu widzenia materializmu? e) Wreszcie wiąże się z tym również spór między teo riami społeczeństwa postindustrialnego, z jednej strony, a teoriami zorganizowanego kapitalizmu, z drugiej. Cho dzi tu między innymi o kwestię, czy kapitalizm regulo wany przez państwowe interwencje stanowi w rozwinię tych krajach przemysłowych Zachodu ostatnią fazę sta rego czy też przejście do nowego sposobu produkcji. f) Szczególnym problemem jest zaszeregowanie tak zwa nych socjalistycznych społeczeństw przejściowych. Czy biurokratyczny socjalizm stanowi w stosunku do rozwi niętego kapitalizmu formację ewolucyjnie wyższą, czy też mamy tu do czynienia z wariantem tego samego etapu rozwoju? drogi jest rezygnacja z pojęcia historii gatunku - a przeto rezygnacja z materializmu historycznego. Nie można a priori wykluczyć, że antropologiczno-historyczne badania kiedyś nas do tego zmuszą. Ale wydaje mi się przede wszystkim, że nie zbadano jeszcze w sposób wyczerpujący drogi przeciwnej. Droga ta wiedzie w kierunku dalszych uogólnień, mianowicie poszukiwania najbardziej abstrakcyjnych zasad społecznej organizacji. Przez zasady organizacji rozumiem te innowacje, które stają się możliwe dzięki kolejnym, dającym się zrekonstruować zgodnie z logiką rozwoju, postępom uczenia się i które instytucjo-nalizują coraz to nowe poziomy uczenia się.52 Zasada organizacji danego społeczeństwa wyznacza pole możliwości; w szczególności ustala, w obrębie jakich struktur możliwe są zmiany systemu instytucji; w jakim zakresie można społecznie wykorzystywać zasoby sił wytwórczych już istniejące lub pobudzać rozwój nowych sił wytwórczych; a tym samym - jak dalece można zwiększać złożoność i sterowność systemu. Zasada [ Pobierz całość w formacie PDF ] |